تهران چگونه کلان شهر شد
1 ـ موقعیت تهران:
پیشینه تهران :
تهران دهی بود کوچک، سرسبز، مستقر در دامنه‌های البرز، در نزدیکی ری، با مساحت حدود نیم کیلومترمربع، با جمعیت اندک که به شهر تبدیل شد.
ری به دست مغولان ویران شد. ری ویران‌شده، دیگربار به دست تیمور لنگ افتاد و نابود گردید. جمع کثیری از اهالی ری به تهران کوچ کردند و به‌تدریج بر اعتبار و شرایط تحول تهران افزوده شد و دوره‌های تحول را آغاز نمود.
موقعیت تهران:
تهران در پهنه‌ای بین کوه و کویر در دامنه جنوبی البرز گسترده شده است. تهران به دو بخش کوه‌پایه و دشت تقسیم می‌شود. از شمال به جنوب، ارتفاعات شمالی (شمیرانات) دامنه‌های البرز و مکان استقرار شهر تهران.
کهن‌ترین مکان تهران:
تهران بر سر راه یکی از شاخه‌های جاده ابریشم، یعنی جاده خراسان به آذربایجان و درست در محل تهران با جاده مرکزی ایران که از نواحی جنوبی و شیراز و اصفهان و کاشان می‌گذشته و به ری می‌رسیده، تلاقی می‌کرده است.
مفهوم تهران:
تهران از دو واژه «ته» و «ران» تشکیل‌شده است مانند شمیران «شم» و «ران»، «ته» به معنی «گرم» و «شم» به معنی «سرد» و «ران» پسوند مکانی است. شمیران ییلاقی بود و تهران، از جانب جنوب شرقی، تحت تأثیر کویر مرکزی ایران قرار داشت.
عناصر اولیه کالبدی تهران:
عناصر اولیه کالبدی تهران عبارت‌اند از: کالبدی شهری مانند، بازار، محله‌ها، ارگ حکومتی، مقر حکومتی.
دوره‌های تحول تهران
دوره‌ها عبارت‌اند از:
ـ دوره صفویه: که شاه‌تهماسب دستور احداث برج، بارو، خندق، دروازه و پل را داد.
ـ دوره قاجاریه: تهران پایتخت می‌شود؛ اما در دوره ناصرالدین‌شاه تهران دگرگون می‌شود. در این دوره آثار گذشته تخریب می‌گردد.
ـ دوره پهلوی: بافت سنتی و دروازه‌ها به‌کلی به هم‌ریخت و مساحت شهر افزایش یافت. خیابان‌های جدید در درون بافت قدیم ایجاد گردید. در دوره محمدرضاشاه، تهران از هر طرف گسترش یافت و مساحت آن به 500 کیلومترمربع بالغ گشت.
ـ دوران حاضر از 1357 به بعد: در این دوره مساحت شهر تهران به حدود 900 کیلومترمربع رسید و هم چنان رو به گسترش است.
دروازه‌های تهران:
رفت‌وآمد به تهران از طریق 12 دروازه و پل انجام می‌شد. خیابان‌های منتهی به دروازه‌ها، به همان نام دروازه نام‌گذاری می‌شد. ورودی‌های شهر به دوازده دروازه رسید.
نواحی تهران:
تهران به پنج ناحیه به شرح زیر تقسیم می‌شد:
1 ـ ناحیه دولت
2 ـ ناحیه سنگلج
3 ـ ناحیه چاله‌میدان
4 ـ ناحیه بازار
5 ـ ناحیه اودلاجان
پنج ناحیه یادشده، چند پاتوق و هر پاتوق چند گذر داشت. گذرها اغلب شامل محله‌های کوچکی بود، مانند گذر نوروز خان، گذر شیخ هادی و …
2 ـ شکل‌گیری تهران:
شکل‌گیری کلانشهر تهران:
شکل‌گیری منطقه کلان‌شهری تهران، در مقیاس کلان، عمدتاً از دهه 1340 و با استقرار واحدهای صنعتی بزرگ در محور تهران ـ کرج آغاز می‌شود. گسترش شبکه حمل‌ونقل برای تسهیل ارتباط با مراکز کار و فعالیت در شعاع 30 کیلومتری اطراف تهران شکل می‌گیرد. آبادی‌ها و شهرک‌ها و شاغلان صنایع و … جذب منطقه شهری تهران می‌شوند.
فرآیند شکل‌گیری کلانشهر تهران:
اساساً کلانشهر، حاصل فرآیندی است که به‌منظور استفاده از صرفه‌های ناشی از مقیاس به جذب جمعیت و فعالیت در درون خود می‌پردازد. کلانشهر در مقطعی از فرآیند توسعه و تمرکز خود، با افزایش هزینه‌های ناشی از تمرکز، بخشی از جمعیت و فعالیت خود را در فضای پیرامونی می‌پراکند.
الگوی شکل‌گیری کالبدی تهران:
الگوی توسعه و شکل‌گیری تهران، به سبب پایتخت بودن و تمرکز امور مختلف طی دهه‌های گذشته و در دوره‌های تحول خود، دستخوش تغییرات زیادی قرارگرفته است.
ـ تا سال 1340، توسعه تهران به‌صورت حلقوی و پیرامون هسته اولیه شهر بوده است.
ـ با گسترش شهر، الگوی توسعه تهران، به‌صورت خطی شمالی ـ جنوبی شکل گرفت.
ـ در نیمه دوم دهه 1350، باقدرت گرفتن شهر کرج و محور صنعتی ـ سکونت‌گاه‌های غرب، جهت توسعه تهران خطی شرقی ـ غربی رونق گرفت.
افزون بر این‌ها، شهر تهران، در تمامی محورهای ارتباطی بیرونی خود گسترش یافت، به‌گونه‌ای که هم‌اکنون دارای کالبدی شعاعی است.
دوره‌ها و عوامل مهم شکل‌گیری تهران:
1 ـ از آغاز شکل‌گیری تا تخریب حصار ناصری
ـ توجه به نقش پایتختی
ـ قرارگیری در منطقه ری
ـ احداث سفارتخانه‌ها و …
2 ـ دوره ناصری:
ـ توسعه اقدامات فرهنگی
ـ احداث مدرسه دارالفنون
ـ احداث بیمارستان
ـ ساخت هتل، سینما، تلفن‌خانه و …
3 ـ دوره پهلوی:
ـ تا سال 1320، پدیده تمرکزگرایی سیاسی
ـ تحقق الگوی توسعه شهری غربی
ـ ایجاد مؤسسات آموزش عالی، بیمارستان، ورزشگاه، موزه و …
ـ تخریب برج و باروی قدیمی و …
4 ـ وقوع انقلاب اسلامی:
ـ رشد فزاینده شهر
ـ افزایش جمعیت
افزایش جمعیت و وسعت شهر:
ـ از 1318 جمعیت و وسعت شهر به‌تدریج رو به افزایش نهاد.
جمعیت و محدوده شهر:
ـ جمعیت شهر در سال 1345 حدود 7/2 میلیون نفر و مساحت آن حدود 18000 هکتار بود. از مقطع انقلاب جمعیت و وسعت شهر شتاب بیشتری یافت.
تقسیمات شهری تهران:
ـ پهنه‌بندی فضای تهران به قدمت شکل‌گیری خود تهران بازمی‌گردد.
ـ به‌موازات گسترش موج تجددخواهی، الگوی زندگی شهری تهران و الگوی تقسیمات شهری از پیش اندیشیده در همه عرصه‌های حیات شهری، جایگزین الگوی تقسیمات ارگانیک پیشین شد.
3 ـ وسعت تهران
افزایش مساحت تهران:
ـ مساحت شهر تهران، از حدود 100 کیلومترمربع در سال 1335 به حدود 181 کیلومترمربع در سال 1345 رسید.
ـ مساحت شهر در سال 1381 به حدود 635 کیلومترمربع افزایش یافت.
افزایش متوسط مساحت تهران:
ـ داده‌های موجود حاکی از روند افزایشی متوسط مساحت تهران است.
ـ کمترین میزان در سال 1347، 9/4 کیلومترمربع و بیشترین میزان در سال 1381، 6/11 کیلومترمربع است.
ـ بین سال‌های 1370 تا 1385 که سیاست‌های برنامه‌ای و کنترل توسعه وجود نداشته، بیشتر میزان متوسط سالانه افزایش مساحت مشاهده می‌شود.
افزایش زمانی مساحت تهران:
ـ محاسبه افزایش مساحت تهران برحسب زمان، میزان افزایش دقیق زمانی را نشان می‌دهد.
ـ بر پایه داده‌های موجود، سالانه به‌طور متوسط دوازده کیلومترمربع (12000000 مترمربع) به مساحت تهران افزوده می‌شود. این افزایش در روز 33333 مترمربع، در ساعت 1338 مترمربع و در ثانیه 24 مترمربع است.
افزایش چند برابری مساحت تهران:
ـ مساحت تهران در فاصله 1335 تا 1345، 8/1 برابر شد؛ اما مساحت شهر در 1370 بیشتر شد. از 1370 تا 1380 مساحت شهر 1/6 برابر و از 1380 تا 1388 هر دهه به 4/6 برابر رسید.
تحولات مساحت تهران:
ـ تحول شکل‌گیری و الگوی توسعه تهران، گسترش مساحت آن را به همراه داشته است. از دهه 1340، برنامه‌ها و طرح‌های جامع تهران، تحولات مساحت تهران را نیز در نظر گرفته است.
نواحی تهران:
ـ شهر تهران، دارای 22 منطقه، 106 ناحیه و 374 محله است. شمار نواحی و محلات در مناطق مختلف تهران متفاوت بوده و درنتیجه میزان مساحت در آن‌ها نیز متفاوت می‌باشد.
4 ـ تحولات جمعیتی تهران :
· جمعیت در مقاطع تاریخی:
ـ توماس هربرت در سال 1308 هـ قمری، جمعیت تهران را 3000 خانه و چند بازار ذکر کرده است.
ـ در زمان ناصرالدین‌شاه به 250 هزار نفر رسید.
· جمعیت از تاریخ 1300 هـ. شمسی به بعد:
ـ از سال 1300 تا 1320، جمعیت 300 هزار نفر
ـ از سال 1320 تا 1332، جمعیت 880 هزار نفر
ـ از سال 1332 تا 1335، جمعیت 1800 هزار نفر
· افزایش جمعیت شهر تهران از 1335 تا 1385:
ـ در شش دوره سرشماری جمعیت تهران پنج برابر شد.
ـ در سال 1385، 7797 هزار نفر
ـ در سال 1390، 9049 هزار نفر
نرخ رشد جمعیت:
ـ نرخ رشد جمعیت از 1335 تا 1375 در دوره‌های مختلف و برحسب شهری و روستاها متفاوت بوده است.
ـ از 1335 تا 1370 حدود 1/3 درصد سال بوده است این نرخ در نقاط شهری 1/5 درصد بوده است.
سهم تهران از جمعیت کشور از 1335 تا 1375:
ـ سهم تهران از جمعیت شهری کشور از 2/25 درصد در سال 1335 به 4/18 درصد در سال 1375 کاهش‌یافته است. چون جمعیت شهرها نیز افزایش‌یافته است.
جمعیت برحسب تقسیمات شهری:
ـ شهر تهران در سال 1381، دارای 3/7 میلیون نفر جمعیت و معادل 11 درصد جمعیت کشور بود.
ـ بر اساس آخرین تقسیمات شهری، محدوده تهران دارای 22 منطقه، 106 ناحیه و 374 محله است.
ـ مناطق، نواحی و محلات، در جمعیت، مساحت، تراکم و دیگر ویژگی‌ها تفاوت بسیار دارند.
جمعیت و مساحت شهری تهران:
ـ بیشترین میزان جمعیت (861 هزار نفر) در منطقه 22 با 12 درصد است.
ـ منطقه 12 هم ازلحاظ جمعیت و مساحت کمترین است.
5 ـ محلات تهران:
مفهوم محله:
ـ محله کوچک‌ترین واحد اجتماعی ـ کالبدی است که بستر تداوم تحقق جریان زندگی است.
ـ پرداختن به ویژگی‌ها، جایگاه و مقیاس محله‌ای، به‌عنوان سرچشمه‌های حیات مدنی در شهر اهمیت ویژه دارد.
تعریف محله:
ـ شماری از واحدهای مسکونی مجاور هم در فضای جغرافیایی
ـ کوچک‌ترین واحد شهری
رویکردهای جهانی از مفهوم محله:
ـ در مکتب شیکاگو، محله کوچک‌ترین واحد تقسیمات شهری است.
ـ مامفورد می‌گوید محله تنها راهکار حل مشکلات کلانشهر است.
استخوان‌بندی محله:
ـ عناصر کالبدی، تشکیل‌دهنده استخوان‌بندی محله است.
محله در سازمان فضایی شهر:
ـ پیوندهای فضایی میان مجموعه عناصر مرکز شهر و مراکز محله
· مراکز محله:
ـ هر مرکز شماری از عناصر عملکرد تشکیل‌شده است.
· استقرار خدمات محله‌ای:
ـ الگوی استقرار پراکنده و متمرکز
· پایداری محله:
ـ معیارهای پایداری، هویت، سازگاری، تنوع، ظرفیت برد.
· هویت محله:
ـ هویت محله، هویت اجتماعی، هویت محله‌ای، مکانی.
نخستین رویکردها از محله‌های تهران:
ـ در سال 620 هـ ق. تهران 12 محله و باغ‌های فراوان داشت.
· پیشینه شکل‌گیری و توسعه محله‌های تهران:
ـ مراحل شکل‌گیری محله‌های تهران:
ـ بستری طبیعی، آماده‌سازی زمین
ـ واحدهای مسکونی
ـ مناسبات اجتماعی
· فرآیند شکل‌گیری محله:
ـ به‌رغم دگرگونی‌های روی‌داده در فضای کالبدی و مناسبات اجتماعی در مناطق شهری تهران، ویژگی‌های محله هم چنان تداوم داشته است.
· دوره‌های شکل‌گیری محلات تهران:
ـ در دوره صفویه چهار محله عمده
ـ در دوره قاجار، پنج محله
ـ در دوره پهلوی، با ایجاد انواع کارکردهای جدید محلات جدیدی به وجود آمد.
ـ از 1340 به بعد، محله‌های جدیدی حتی در خارج محدوده قانونی شهر شکل گرفت.
مفهوم کلان محله در تهران:
ـ شکل جدیدی از محله در تهران در حال ظهور است.
ـ تحقق پدیده محله در شهر، مقدمه‌ای برای درک فضایی شهر در مقیاس کلان است.
· مرز محله:
شاخص‌های مرز محله عبارت‌اند از:
ـ شاخص کیفی در کاربرد معیارها، تفکیک پهنه‌ها به محله، درجه همگن اجتماعی محله مدنظر هست.
ـ شاخص کمّی، وسعت و جمعیت موردنظر می‌باشد.
ـ شاخص معبر، بزرگ‌راه‌های شهر، مرزهایی را به محله‌ها تحمیل می‌کنند.
ـ شاخص حوزه نفوذ محله، در ساکنان برحسب نوع فعالیت‌ها و نیازها متفاوت می‌باشد
6ـ شهرداری تهران :
شکل‌گیری شهرداری:
ـ درگذشته، فعالیت خدماتی شهر تهران، در اداره‌ای به نام «احتسابیه» انجام می‌شد. اداره احتسابیه دو شعبه داشت: احتساب و تنطیف.
قانون بلدیه:
ـ در سال 1286 شمسی، مشروطه خواهان، قانون بلدیه (شهرداری) را تدوین کردند و اداره بلدیه در سبزه‌میدان احداث شد.
بلدیه تهران:
ـ ناصرالدین‌شاه پس از سفر به فرنگ، به فکر ایجاد «بلدیه» افتاد و تهران برای اولین بار صاحب بلدیه (شهرداری) شد.
بر گرفته شده از کتاب :تهران چگونه کلان شهر شد
اثر : دکتر اصغر ارجمندنیا
ناشر : انتشارات نظری